Wij duiken onder! (2003) / Onderduik op stand (2005)

Wij duiken onder! (2003)


Titel
: Wij duiken onder!
Opdrachtgever en uitgeverij: Bavaria N.V. (Lieshout)
Projectduur: maart 2003 t/m mei 2003 (archiefonderzoek, filmresearch, productie- en drukwerkbegeleiding)
Publicatie: mei 2003
Taal: Nederlands
Oplage: 40 exemplaren
Omvang: VHS PAL, 20 minuten
Uitvoering en formaat: Amaray videobox FL300 zwart, 21 x 12 cm (h x b)
Verkrijgbaarheid: uitsluitend nog antiquarisch verkrijgbaar

 

Op een mooie dag in maart 2003 laat Antoon Swinkels mij telefonisch weten dat zijn overbuurvrouw uit Helmond filmbeelden bezit van Frans, Piet en Jan Swinkels, de founding fathers van bierbrouwerij Bavaria in Lieshout. Antoon en ik zijn dan al bijna anderhalf jaar bezig de geschiedenis van Bavaria te onderzoeken voor een bedrijfs- en familiekroniek. Bewegende beelden van de oprichters zijn natuurlijk een leuke bijvangst. Ook al kunnen filmbeelden niet direct voor een boek worden gebruikt, voor een bedrijfsdocumentaire of de website van Bavaria zijn ze mogelijk wel bruikbaar. Daarbij heb ik – anders dan Antoon – geen van de drie Bavaria-oprichters ooit gekend, dus ben ik simpelweg benieuwd of de beelden van de heren op film enigszins overeenstemmen met de indrukken die ik heb gevormd naar aanleiding van foto’s en verhalen. Mijn nieuwsgierigheid wordt nog groter als Antoon laat weten dat de filmbeelden “echt heel bijzonder” zijn omdat ze dateren uit de oorlog.

Op 10 maart spoed ik me naar Helmond waar Antoon een afspraak heeft gemaakt met mevrouw M.J.I.G. Panhuizen-Jacobs en haar echtgenoot. Zij tonen mij bereidwillig de film. Ik val bijna van mijn stoel van verbazing als blijkt dat het gaat om een film die de onderduik vastlegt van drie Brabantse notabelen in de Gerwense bossen, op het jachtterrein dat gepacht wordt door de brouwers uit Lieshout. Eén van de onderduikers is kandidaat-notaris Jan Jacobs, de vader van mevrouw Panhuizen-Jacobs. De twee andere onderduikers zijn Johannes Leonardus Jacobus Maria (Joop) Raymakers (1900-1968), directeur van textielfabriek Raymakers uit Helmond en Drs. Maximiliaan Eguilius Maria (Max) van Iersel (1909-1949), directeur van chocoladefabriek Kwatta uit Breda. Deze drie mannen, allen reserve-officieren van het Nederlandse leger, nemen in juni 1943 hun intrek in een boshut om aan gedwongen tewerkstelling in Duitsland (Arbeitseinsatz) te ontkomen. Op film is onder meer vastgelegd hoe de onderduikers bezoek krijgen van Frans, Piet en Jan Swinkels en hoe zij zelf op zondagse visite gaan bij Frans Swinkels en diens gezin. Hiertoe moet het Wilhelminakanaal worden overgestoken dat tussen de Gerwense bossen en de brouwerij ligt. Verbazingwekkend is vooral de onbevangenheid waarmee alles en iedereen – de hele organisatie rondom de onderduik – op film is vastgelegd: het onderling vertrouwen moet groot geweest zijn en zowel de onderduikers als hun helpers moeten zich in Lieshout behoorlijk veilig hebben gewaand. Opvallend is verder dat de onderduik min of meer wordt voorgesteld als een soort verplichte kampeeroefening waaraan weliswaar heel wat ongemak te pas komt maar die toch ook zijn plezierige kanten kent. Aan voedings- en genotmiddelen ontbreekt het de onderduikers in elk geval niet.

De film draagt de daadkrachtige titel Wij duiken onder! en is gemaakt door de Helmondse notaris Wilhelmus Josephus Maria (Wim) Keulen (1908-2003), die zelf ook heel even in beeld opduikt. Wim Keulen blijkt nog te leven maar elke hoop dat we hem nog over de film kunnen ondervragen is vergeefs: de man is hiertoe geestelijk en lichamelijk niet meer in staat. Hij overlijdt later dat jaar. Zijn zoon Frank stemt er echter in toe dat de film wordt gereproduceerd op video en door Bavaria op kleine schaal wordt verspreid. Ook de eigenaresse van de film, mevrouw Panhuizen-Jacobs, gaat daarmee akkoord. Na nog wat aanvullend archiefonderzoek te hebben verricht wordt de film in mei 2003 – onder de oorspronkelijke titel – uitgebracht op VHS in een oplage van enkele tientallen exemplaren. De meeste exemplaren zijn bestemd voor de nakomelingen van Frans, Piet en Jan Swinkels.

Jan Jacobs bij de onderduikhut (1943).

Jan Jacobs bij de onderduikhut (1943).

Omdat ik geen vergelijkbare onderduikfilms ken, betreur ik het dat geen verdere ruchtbaarheid aan de film wordt gegeven. De eigenaresse van de film schuwt echter de publiciteit en lijkt ook het historisch belang van de film niet goed te beseffen. Zo stemt zij er alleen onder zeer restrictieve voorwaarden in toe dat één VHS-band wordt overgedragen aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie. Buiten medeweten van de eigenaresse besluit ik Ad van Liempt, eindredacteur van het televisieprogramma Andere Tijden te benaderen. Mijn stille hoop is dat als meer mensen de eigenaresse laten weten hoe bijzonder de film is, zij uiteindelijk toch zal instemmen met bredere verspreiding of openbare vertoning. Daarbij meen ik dat de eigenaresse geen auteursrechthebbende is en dus feitelijk verspreiding of vertoning niet in de weg kan staan. Op 14 augustus 2003 laat ik in Hilversum de film aan Ad van Liempt zien. Die is erg enthousiast en zegt zonder voorbehoud dat hij graag een hele aflevering van Andere Tijden aan de film wil wijden. Inmiddels heb ik ook Bavaria’s directievoorzitter Peter Swinkels bereid gevonden enige pressie uit te oefenen op mevrouw Panhuizen-Jacobs, wier wens om geen verdere ruchtbaarheid te geven aan de film we niet willen honoreren maar die we wel graag te vriend willen houden. Uiteindelijk hebben we de film aan haar te danken en daarbij is zij ook nog eens de overbuurvrouw van Antoon Swinkels. In november 2003 stemt mevrouw Panhuizen-Jacobs er uiteindelijk in toe dat de redactie van Andere Tijden een programma maakt waarin grote delen van de film worden vertoond. Zelf weigert zij voor dit televisieprogramma op camera te worden geïnterviewd over de herkomst van de film en over haar vader (onderduiker Jan Jacobs). Een te respecteren weigering.

Redactrices Femke Veltman en Elles van Gelder van Andere Tijden gaan vervolgens met het programma aan de slag. Omdat het onderwerp zich bij uitstek leent voor televisie-uitzending in mei en het inmiddels daarvoor te kort dag is, komt het programma op de rol voor mei 2005. In maart en april 2005 vinden de interviews plaats met de nabestaanden (kinderen) van de drie onderduikers en van de drie gebroeders Swinkels. Zelf word ik op 18 april 2005 samen met Antoon Swinkels op het dak van de Bavaria-mouterij geïnterviewd door regisseur Hein Hoffmann. Van cameravrees geen last, wel van hoogtevrees, al weet ik dat redelijk te verbergen. Op 3 mei 2005 wordt het programma uitgezonden onder de titel Onderduik op stand.

Peter Zwaal

Het dak van de mouterij in Lieshout: geen aangename plek voor een interview...

Het dak van de mouterij in Lieshout: geen aangename plek voor een interview!

Joop Raymakers, Max van Iersel en Jan Jacobs (1943).

Joop Raymakers, Max van Iersel en Jan Jacobs (1943).

 

 

 

 

 

 

Bekijk de aflevering Onderduik op stand van het televisieprogramma Andere tijden (3 mei 2005)

http://www.perryvermeulen.nl/route-7-oorlog-in-beek-en-donk-aarle-rixtel-lieshout-en-mariahout/