Christina Gerarda Enschedé (1791-1873) is een ongetrouwde dochter van de Haarlemse drukker en uitgever Johannes II Enschedé (1750-1799). Christina, of Chrisje zoals ze in de familie wordt genoemd, is firmante van het bedrijf Joh. Enschedé & Zoonen maar houdt zich als vrouw verre van enige bemoeienis met de dagelijkse bedrijfsvoering. In plaats daarvan vult ze haar dagen met tekenen en schilderen, met (familie)visites en lectuur, met uiteenlopende culturele activiteiten en liefdadige werken: een kalm en ingetogen bestaan zoals het een ongetrouwde vrouw van welgestelde familie betaamt. Als tekenares en schilderes bekwaamt zij zich in landschappen, bloem- en fruitstillevens.

Toch is het bestaan van Christina minder bezadigd dan op het eerste gezicht lijkt. Christina is namelijk gezegend met een grote reislust. Regelmatig verlaat zij Haarlem voor maandenlange trektochten in het buitenland. Zwitserland is een favoriete reisbestemming. De mystieke en huiveringwekkende Alpen met hun gletsjers, Schluchten, watervallen en naaldwouden oefenen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op Christina. Net als veel van haar tijdgenoten verblijft ze graag in de dorpjes en steden die in dit sublieme landschap gelegen zijn. Christina beschrijft haar reisindrukken in verslagen. In het archief van de familie Enschedé, dat sinds 2015 wordt beheerd door het Noord-Hollands Archief (Haarlem), bevindt zich een map met reisverslagen uit de periode 1829-1837. Christina legt haar indrukken van natuur en landschap echter niet alleen vast in woorden. Op haar reizen neemt ze steevast ook een schetsblok mee. Een album met enkele tientallen reistekeningen en -aquarellen uit de periode 1856-1859 maakt eveneens deel uit van het familiearchief.

Aan dat album met ‘Zwitserse’ reistekeningen en -aquarellen kan thans nog een album, of beter gezegd een portefeuille, worden toegevoegd. Begin 2014 is in Delft namelijk een portefeuille met 49 tekeningen opgedoken. Het betreft schetsen in potlood, waarvan sommige zijn ingekleurd met waterverf en enkele ter wille van het contrast zijn aangezet met inkt. Over het auteurschap kan geen misverstand bestaan. Enkele tekeningen zijn gesigneerd C.E. en de binnenzijde van de portefeuille is voorzien van de signatuur in inkt: 1838 / C.G. Enschedé. Tevens is aan de binnenzijde van de portefeuille een zegel geplakt met de handgeschreven tekst: schetsen, gemaakt door Christina Gerarda Enschedé (1791-1873) voor het meerendeel op een reis in Zwitserland in 1838.

De reis die Christina Enschedé in 1838 onderneemt voert door de Rijnvallei en Baden-Württemberg naar Zwitserland. Vanuit Zwitserland maakt Christina meerdaagse uitstapjes naar Italiaanse plaatsjes aan het Lago di Como en het Lago Maggiore en naar enkele bezienswaardigheden in de Franse Alpen, waaronder de watervallen bij Chedde en Saint-Gervais-les-Bains. Aangezien Christina de gewoonte heeft haar tekeningen te dateren kunnen we vrij nauwkeurig haar reisschema vaststellen. De tekeningen die Christina tijdens haar reis van 1838 maakt, stemmen qua gezichtshoek vaak nauw overeen met de gezichtshoeken gekozen door schilders en tekenaars die eerder dezelfde landschappen en bouwwerken hebben vastgelegd. Mogelijk heeft Christina als geletterde vrouw, voorafgaande aan haar reis, lithografieën en houtsneden bekeken van de plaatsen en bezienswaardigheden die ze voornemens was te bezoeken. Anderzijds is het zo dat veel bezienswaardigheden zich nu eenmaal het beste vanuit één bepaalde gezichtshoek laten vastleggen…

 

 

 

 

 

 

 Grappig is dat Christina in één van haar tekeningen de titel prijs geeft van een reisgids die zij in 1838 heeft gebruikt. Op deze tekening van een beschilderd huis in Glarus (8 juli) vermeldt zij: de beschrijving staat in Cooper voyage en Suisse. De Franse vertaling van James Fenimore Cooper’s Sketches of Switzerland (1836) moet zij dus onder handbereik hebben gehad. De schrijver van The last of the Mohicans bezocht Zwitserland in 1828 en 1832. In Cooper’s reisverslag uit 1828 wordt tot in detail het beschilderde huis beschreven dat tien jaar later door Christina Enschedé in potlood is getekend.

Hoe de portefeuille met ‘Zwitserse’ tekeningen uit 1838 in Delft terecht is gekomen, is wel duidelijk al is de provenance nog niet volledig sluitend. Vermoedelijk heeft de portefeuille op enig moment toebehoord aan Christina’s één jaar oudere zuster Henriëtte Sophie van Meurs-Enschedé (1790-1861) of aan Christina’s nichtje Sandrina Woltera Elias-van Meurs (1814-1875). De daarop volgende eigenaar is zeer waarschijnlijk Jkvr. Alexandrine Woltera (San) Elias (1876-1963) geweest. Haar naam staat vermeld in de portefeuille, en wel in potlood: Voor San Elias. Zeker is dat San Elias de portefeuille met schetsen vervolgens in 1917 cadeau doet aan haar schoonzuster Viktoria Maria Margarete (Greta) Elias-Schloss (1885-1975). Binnen in de portefeuille heeft San Elias genoteerd: Aan mijn lief zusje Gretha, herinnering aan de laatste dagen in papa’s huis. Apeldoorn, 26 aug. ’17. Greta Schloss is woonachtig in Delft op de Oude Delft 157. Na haar overlijden wordt haar woning in 1976 gekocht door Prof. Ir. A.J.H. (Lex) Haak (1930-2018). Deze treft in één van de kasten van de woning niet alleen een grote collectie prentbriefkaarten aan maar ook de portefeuille met schetsen. De erfgenamen van de kinderloze Greta Schloss hebben klaarblijkelijk geen belangstelling gehad voor dit deel van haar nalatenschap. Bijna 38 jaar staat de portefeuille met tekeningen vervolgens rechtop in de boekenkast van Prof. Haak voordat ‘ontdekt’ wordt om wat voor schetsen het eigenlijk gaat.

© Peter Zwaal, 2014, 2018

Geraadpleegde literatuur
James Fenimore Cooper, Sketches of Switzerland (Philadelphia : Carey, Lea & Blanchard, 1836)
Frans Willem Lantink, Koosje Sierman & Johan de Zoete, Voor stad en staat : Joh. Enschedé 2003-1703 : beelden van driehonderd jaar bedrijfsgeschiedenis (Haarlem : Joh. Enschedé, 2003)
Frans Willem Lantink, Enschedé, Christina (1791-1873). In: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland,  http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/ChristinaEnschede
Peter Zwaal, De prentbriefkaarten van de douaière, https://peterzwaal.nl/de-prentbriefkaarten-van-de-douaiere-2013/