Wat weet de gemiddelde Nederlander van Kosovo? Niet zoveel, ben ik bang. Dat het één van die kleine landjes op de Balkan is, voortgekomen uit het voormalige Joegoslavië, waar in het recente verleden (1998-1999, ik moest die jaartallen even op Wikipedia verfiëren) een bloedige oorlog woedde omdat Servië een einde wilde maken aan de door Kosovo geclaimde autonomie. Dat het een land is met een Albanees sprekende meerderheid, die een veelal seculier islamitische geloofspraktijk aanhangt, en een Servisch sprekende minderheid, die overwegend sterk belijdend oosters-orthodox is. Dat het een republiek is die nog altijd niet wordt erkend door een aantal andere landen, waaronder Servië en Rusland. Daarna houdt het denk ik bij de meeste Nederlanders – en ook bij mij – wel op. Als iemand mij midden in de nacht zou wakker maken en vragen “Wat is de hoofdstad van Kosovo” zou ik waarschijnlijk het antwoord (Pristina) schuldig moeten blijven. Dat heb je met van die landjes die nog niet bestonden toen je aardrijkskunde kreeg op de lagere school. Cultureel gezien is Kosovo voor mij een blackbox. Ik ken geen enkele beeldend kunstenaar, schrijver of cineast uit Kosovo en heb geen idee of het land een beetje aansluiting heeft met de Europese en internationale cultuur.
Onlangs bekeek ik de Kosovaarse speelfilm Martesa (2017) en louter afgaande op die film denk ik dat het met die aansluiting wel goed zit. Regisseur Blerta Zeqiri en producent Kreshnik Berishi, die samen ook het scenario schreven, hebben een film afgeleverd die qua cinematografie, production design en art direction geenszins ouderwets of provinciaals oogt. Hooguit kan worden gesteld dat de film van ruim anderhalf uur soms een beetje traag aanvoelt. De montage (door Berishi) had hier en daar wat scherper gekund, maar dat is ook een kwestie van smaak en beleving. Hoe snel wil je het hebben? Wanneer slaat de voor elk drama noodzakelijke couleur locale om in redundante mooifilmerij? En in hoeverre ben je als toeschouwer bereid je ook te verdiepen in zijlijnen en nevenfiguren?
De hoofdlijn van het verhaal laat zich gemakkelijk navertellen. De dertigers Bekim (Alban Ukaj) en Anita (Adriana Matoshi) gaan trouwen. Beiden worden echter achtervolgd door hun verleden. Zij is tijdens de oorlog van 1998-1999 haar beide ouders kwijtgeraakt. Hun lichamen zijn nooit gevonden. Als er weer eens een Kosovaars-Albanees massagraf wordt ontdekt dat de Serven hebben achtergelaten maakt Anita steevast van de mogelijkheid gebruik om de menselijke resten te inspecteren, in de hoop zo ooit iets meer te weten te komen over het lot van haar ouders. Het verleden waar Bekim mee worstelt is van totaal andere aard. Waar Anita in de meest letterlijke zin van het woord op zoek is naar twee lijken, probeert Bekim juist uit alle macht een lijk in de kast te verbergen – in figuurlijk zin dan wel te verstaan. Achter de façade van geslaagd ondernemer houdt zich namelijk een onzekere man schuil met een homoseksueel verleden. Bekim heeft in 1998-1999 een amoureuze en seksuele relatie gehad met ene Nol, terwijl beiden zaten ondergedoken in een poging zich aan de oorlog te onttrekken. Nu Bekim op het punt staat te trouwen duikt deze Nol (Genc Salihu) plotseling weer op in Pristina. Of hier sprake is van toeval of opzet blijft onduidelijk. Nol, die na de oorlog in Frankrijk carrière heeft gemaakt als musicus, en Bekim, inmiddels eigenaar van een goedlopend horecabedrijf in de Kosovaarse hoofdstad, herstellen hun betrekkingen en hervatten op zeker moment ook weer hun amoureuze omgang. Uiteraard maakt ook Anita kennis met Nol, al wordt zij door beide mannen onkundig gehouden van hun amoureuze perikelen. Daarmee vangt een intrige aan die gemakkelijk op een soap-achtige manier zou kunnen worden uitgesponnen.
De makers van de film weten echter behendig te vermijden dat het drama ontaardt in een goedkoop en sensationeel verhaaltje. In plaats daarvan roeren zij een paar fundamentele kwesties aan en werpen enkele wezenlijke vragen op. Zoals de vraag of riskante relaties beter gedijen in tijden van oorlog dan in tijden van vrede. Als een samenleving op drift is geraakt en alle normale spelregels overboord zijn gezet, schept dat vaak ruimte om verboden hartstochten uit te leven en na te jagen. In een flashback die zich afspeelt tijdens de Kosovo-oorlog bekent Nol aan Bekim dat hij zich gelukkiger en completer voelt dan ooit – en dat terwijl overal om hen heen juist dood en verderf heersen. Uiteraard laten hartstochten waaraan eenmaal is toegeven zich nooit meer helemaal beteugelen, ook niet als de normaliteit is hersteld. Ook dat gegeven wordt door de makers van de film aan de orde gesteld in een flashback, als Nol en Bekim een Louis Armstrong en Ella Fitzgerald-imitatie ten beste geven van een klassiek Gershwin-liedje: The way you changed my life / No, no, they can’t take that away from me. Zeker weten doe ik het natuurlijk niet, en de toekomst moet uitwijzen of het inderdaad zo is, maar het zou best wel eens zo kunnen zijn als de makers van de film suggereren. Namelijk dat de Kosovo- en andere Balkonoorlogen van de jaren negentig, bij al het leed dat is aangericht, ook de kiem hebben gelegd voor een onomkeerbaar proces van homoseksuele emancipatie. Leert immers de geschiedenis niet dat oorlogen vaak fungeren als katalysator van maatschappelijke en sociale vernieuwing. Hoever zou de emancipatie van de vrouw zijn voortgeschreden als niet de Eerste en Tweede Wereldoorlog voor een geweldige versnelling van dat proces hadden gezorgd. Een andere meer universele en tijdloze kwestie die in de film wordt aangeroerd is wanneer een leugentje-om-bestwil verkeert in een grote leugen. Welke leugens zijn nog geoorloofd voor het in stand houden van een relatie? En dan gaat het niet alleen om de leugens die mannen vrouwen op de mouw spelden maar ook om hoe vrouwen mannen manipuleren.
Zeqiri en Berishi hebben het einde van hun film bewust open gehouden. Of misschien moet ik zeggen: half open en half dicht. Niet iedereen zal tevreden zijn met dat einde maar ik vind het wel passend voor een film die de Kosovaren een spiegel wil voorhouden zonder al te belerend erbij te vertellen wat dat spiegelbeeld precies impliceert.
© Peter Zwaal, 2019
Voor meer informatie: https://www.imdb.com/title/tt6665464/?ref_=nv_sr_1
Bioscooptrailer: https://www.youtube.com/watch?v=xKuOO7MQ_lg
Interview met regisseur Blerta Zeqiri door Dafina Halili (23-12-2017): https://kosovotwopointzero.com/en/blerta-zeqiri-romeo-juliet-love-people-sex/
