De barbarij, dat is het leger zelf

De 18-jarige Nicholas van der Swart wordt opgeroepen voor militaire dienst. We schrijven 1981 en we bevinden ons in Zuid-Afrika. Het zijn de hoogtijdagen van het apartheidsbewind. De meeste (witte) Afrikaners geloven nog heilig in dat regiem en menen dat het met hand en tand verdedigd moet worden tegen de swarte barbarij. Om die vermeende barbarij op afstand te houden vecht het Zuid-Afrikaanse leger in Namibië een proxy war uit tegen gewapende militairen van de bevrijdingsbeweging SWAPO (South West Africa People’s Organisation). Ook Nick van der Swart (de achternaam is die van zijn stiefvader) zal worden klaargestoomd om diep in Namibië te gaan vechten in wat eufemistisch wordt aangeduid als een grensoorlog. In de trein op weg naar het legerkamp waar hij en de andere jongens van zijn lichting hun militaire training zullen doorlopen, merkt Nick al dat het leger geen enkele vorm van kaffersympathie tolereert. Maar ook van communisten en moffies – het Afrikaner equivalent van mietjes – blijkt het leger niets te moeten hebben.

Nick is zo’n moffie, heeft regisseur Oliver Hermanus (1983) dan al duidelijk laten doorschemeren. Bij het afscheidsfeestje daags vóór zijn vertrek krijgt Nick namelijk van zijn Engelstalige biologische vader een blote tietenblad in plasticfolie toegeschoven. Het ongemak over dit cadeau druipt van Nicks gezicht. Intrigerend zijn de woorden waarmee zijn vader hem het blad overhandigt: “to use as ammunition, you know … if you need.” Later in de film zien we in een lange, ruim vijf minuten durende flashback hoe Nick als 9-jarige in het zwembad betrapt wordt bij het staren naar mannen onder de douche en hoe zijn vader daarvan verwittigd wordt. De vader heeft dus op zijn minst een sterk vermoeden dat zijn zoon zich seksueel voelt aangetrokken tot mannen. Toch geeft hij hem jaren later een blote tietenblad cadeau. Is dat een vorm van wensdenken en de realiteit niet onder ogen willen zien of heeft de vader een heel andere bedoeling met zijn gift? Is het blootblad, om in termen van ammunitie te blijven, bedoeld als aanvals- of verdedigingswapen? Is het een voorwerp waarop Nick zich kan aftrekken of is het een voorwerp waarmee hij zijn ware aard kan verbergen? Wie zo’n blote tietenblad bij zich draagt zal immers niet snel de verdenking op zich laden homoseksueel te zijn. Inderdaad komt het tijdschrift Nick op zeker moment uitstekend van pas. Zonder precies te verklappen hoe of wat koopt hij met het tijdschrift als het ware zichzelf maar ook zijn vader vrij.

Toen Nederland de dienstplicht nog kende heette het dat het leger een man van je maakte. Het Afrikaans zal ongetwijfeld een vergelijkbaar gezegde kennen (“die weermag maak ’n man uit jou”). Oliver Hermanus laat er echter geen misverstand over bestaan dat het Zuid-Afrikaanse leger bepaald niet de ambitie had om van jongens mannen te maken. De afkak drills waaraan Nick en de andere dienstplichtige rekruten worden blootgesteld zijn er op gericht van jongens willige moordmachines te maken – onmensen tot heil en zegen van het superieure blanke ras en het van God gegeven vaderland. De barbarij, dat is het leger zelf. Wie zich openlijk tegen het systeem van indoctrinatie verzet heeft slechts twee opties: zelfmoord of opsluiting in een psychiatrisch militair ziekenhuis. In die inrichting worden homoseksuele patiënten in een beruchte speciale afdeling, Ward 22, behandeld met elektroshocks als onderdeel van een gedwongen aversietherapie. Nick kiest ervoor zich gedeisd te houden, een façade van normaliteit op te trekken, kostte wat het kost deel uit te blijven maken van de groep. Dat is geen heldhaftige maar wel een begrijpelijke keuze, die vermoedelijk door de meeste jongens in zijn situatie precies zo zal zijn gemaakt. Toch zijn er enkele mederekruten die Nick doorzien. Niet verwonderlijk zijn dat zelf eveneens moffies, want wie van onzichtbaarheid een tweede natuur heeft gemaakt ontwikkelt vanzelf een zesde zintuig voor lotgenoten. Tussen Nick en een jongen genaamd Dylan Stassen ontstaat iets dat lijkt op een romance, al kan daaraan maar spaarzaam en zeer in het verborgene uiting worden gegeven. Uiteindelijk wordt de wat vrijmoediger Dylan door zijn superieuren gestraft en naar het psychiatrisch ziekenhuis overgeplaatst.

Moffie is een buitengewoon geslaagde film die werkt op allerlei niveaus. Verhaaltechnisch steekt de film knap in elkaar. Oliver Hermanus heeft het aangedurfd een geheel eigen draai te geven aan de gelijknamige autobiografische roman van André Carl van der Merwe uit 2006, waarin vooral die beruchte Ward 22 centraal staat. De door Hermanus gekozen verhaalstructuur verwijst duidelijk naar Kubrick’s Full metal jacket (1987): eerst de hel van het trainingskamp, onmiddellijk daarop aansluitend die van de oorlog. Production design en art direction zijn fantastisch, met een subliem oog voor detail. De acteerprestaties zijn over de hele linie prijzenswaardig. De als filmacteur onervaren Kai Luke Brümmer geeft met een minimum aan dialoog zeer overtuigend gestalte aan Nick. Griezelig goed is ook Hilton Pelser, die een drill sergeant neerzet vergeleken waarbij R. Lee Ermey uit Full metal jacket een watje is. Lof verdienen ook de opvallende soundtrack en de zeer afwisselende muziekkeuze. Componist Braam Du Toit laat het in de openingsscènes van de film meer dan acht minuten lang knarsen, piepen en steunen, een omineuze voorbode van alle naderende verschrikkingen. Tijdens de aftiteling klinkt Sugar man van Sixto Rodriquez, een grote hit in het Zuid-Afrika van de jaren zeventig, een melancholisch liedje dat welbeschouwd één groot vraagteken is. Zullen Nick en Dylan, van wier hereniging we zojuist getuige zijn geweest, de last van het verleden achter zich kunnen laten en elkaars zoetelief worden?